Orientalizmi dhe filozofia islame - Ubai Nuruddin

Ubai NURUDDIN

ORIENTALIZMI DHE FILOZOFIA ISLAME

Orientalizmi është koncepti që ka diçka shumë të veçantë dhe të ndryshme rreth mendimit të atyre që jetojnë në Lindje, e cila mund të zbulohet përmes metodave të fundit të diturisë në Perëndim. Është pasqyrimi i marrëdhënies së sundimit perandorak dhe intelektual të Perëndimit i cili ndihet se është më i lartë se Lindja “më e ulët”. Kjo përfundon shpesh në një mirëkuptim të filozofisë islame e cila e shikon këtë të fundit para së gjithash si joorigjinal, të prejardhur dhe vetëm të interesit historik. Ndonëse orientalistët kanë krijuar vepra interesante dhe të rëndësishme, shumë prej tyre kanë dështuar në vlerësimin e statusit të pavarur të materialit të cilin ata shqyrtojnë.

1. Nocioni i Orientalizmit

Orientalizmi është një degë e diturisë e cila përdor metodat tradicionale perëndimore si një mjet për të kuptuar dhe për të grumbulluar dituri në lidhje me Orientin. Ky term është përdorur gjithashtu nga Eduard Said (1978) për të sqaruar sfidën e tij ndaj vlefshmërisë së metodave të tilla.

Në njërën anë, orientalizmi na ka dhënë neve shumë nga ajo që ne dimë rreth botës orientale në tërësi. Autorët e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë kanë kryesisht vlerësime të lavdërueshme për kontributin e tyre për një mirëkuptim të kulturave dhe popujve të huaj. Në anën tjetër, megjithatë, kanë dalë disa probleme për shkak të qëndrimeve dhe metodave të përdorura gjatë ligjërimit orientalist tradicional, të cilat kanë pasur një ndikim - shpesh negativ - në vetëdijen perëndimore. Kjo ndikoi dhe e shtrembëroi strukturën përmes së cilës Perëndimi iu afrua Lindjes në përgjithësi dhe Islamit në veçanti.

Orienti zë një hapësirë shumë më të madhe sesa ajo e arabëve dhe muslimanëve; pamje ekzotike nga India, Kina, Japonia dhe Korea vijnë në mendjet e perëndimorëve kur ata mendojnë për Orientin. Megjithatë, orientalizmi ka pasur një ndikim të veçantë në studimin dhe kuptimin e filozofisë islame. Kuptimi i shumë dijetarëve të filozofisë islame është, “se qytetërimi islam që ne njohim thjesht nuk do të kishte ekzistuar pa trashëgiminë greke” (Rosenthal, 1975:14).

2. Orientalizmi si një doktrinë politike

Orientalizmi ka disa kuptime të ndryshme por të ndërlidhura. Në kuptimin e përgjithshëm, ai përshkruan mënyrën në të cilën Perëndimi e shikon Orientin për ta kuptuar atë brenda kontekstit të përvojës perëndimore. Thënë më qartë, orientalizmi është një qasje kategorike e dijetarëve perëndimorë si një përpjekje për të formuar një sasi të përbashkët të diturisë rreth Orientit. Në këtë ndërmarrje përfshihet edhe studimi i filozofisë, historisë, fesë, kulturës, gjuhëve dhe përbërjeve shoqërore të Lindjes. Për të kuptuar ndikimin e orientalizmit në filozofinë islame, megjithatë, në fillim duhet ta kuptojmë atë si një doktrinë politike; që në fillim të tij, orientalizmi së pari kishte një qëllim politik dhe së dyti kulturor dhe filozofik.

Orientalizmi si një sistem i diturisë filloi në fund të shekullit të shtatëmbëdhjetë, duke e arritur kulmin e vet në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe fillim të shekullit të njëzet. Gjatë kësaj periudhe Britania dhe Franca, dhe më vonë SHBA-të, u përfshinë në një luftë për dominimin e Perëndimit. Kjo përvojë anglo-franceze-amerikane ishte para së gjithash imperialiste. Prandaj, në qëndrimin e patundur orientalist, është besimi se Orienti e ka kaluar kohën e tij të artë me ‘lindjen’ e Perëndimit, dhe në këtë mënyrë është në rënie. Ky vështrim i Orientit si i prapambetur dhe barbar çoi në interpretime të cilat ngjanin më nga afër nga ajo që dijetarët donin të besonin, më tepër nga çfarë situate ishte në të vërtetë. Në filozofi, ky qëndrim çoi në besimin se i tërë sistemi i filozofisë islame ishte bazuar në trashëgiminë greke; kjo si rezultat çoi në besimin se filozofët muslimanë nuk ishin muslimanë të mirë, meqenëse filozofia dhe feja në dukje nuk mund të pajtohen.

Së bashku me këtë qëndrim, orientalizmi gjithashtu luajti një rol aktiv në përparimin e interesave të Perëndimit në Lindje. Kërkimi i diturisë së Orientit shpesh nuk ishte një qëllim në vetvete. Studimi i filozofisë islame vetëm sa i përforcoi shumë dijetarë perëndimorë në besimin e tyre të epërsisë së kulturës së tyre.

3. Qëndrimi orientalist ndaj Islamit

Që në fillim, orientalistët e kanë vështruar Islamin në dy mënyra. Së pari, meqenëse ai ka trashëguar shumë nga traditat Abrahamike (Judeo-Krishtere), Islami është konsideruar si një imitim i papërpunuar i Krishterimit. Së dyti, Islami është parë si një rrezik i huaj i cili gjatë historisë ka pasur një sukses jashtëzakonisht të madh ushtarak dhe politik në të gjithë botën, dhe si rrjedhim ka qenë një kërcënim për qytetërimin perëndimor.

Në orientalizëm, Islami së pari duhej vendosur brenda fushës së të kuptuarit perëndimor për sa i përket koncepteve të krishtera sesa ato në lidhje me vetë periudhat e tij. Një mënyrë për realizimin e kësaj ishte krijimi i analogjisë mes besimit të krishterë dhe Islamit. Ngjashmëria e dukshme është pikërisht ajo çfarë përshkruan disa orientalistë mes Muhammedit dhe Krishtit. Meqenëse Krishti është kryesori në Krishterizëm, perëndimorët supozuan se Muhammedi zë të njëjtin vend në Islam. Kjo ide e gabuar ndihmoi që të popullarizohet përdorimi i emrit “Muhammedanizëm”, një term shumë fyes për muslimanët. Ngjashmëria e Krishtit shërbeu gjithashtu për të përforcuar mendimin se Muhammedi nuk ishte asgjë më shumë se një “mashtrues” dhe një interpretim i zbehur i Mesiut të krishterë.

Islami gjithashtu ka paraqitur një provokim për Perëndimin në një tjetër anë. Që nga koha e pushtimeve arabe në shekullin e shtatë deri në kohën e pushtetit të Sulltanatit Osman, vetë Islami përbënte një sfidë të vështirë për botën e krishterë. Perandoritë islame - arabe, osmane ose ato në Spanjë dhe Afrikën Veriore - kishin sfiduar krejtësisht në mënyrë të efektshme dhe, qoftë edhe për periudha të shkurta kohore, kishin sunduar Europën e krishterë.

4. Orientalizmi dhe filozofia islame

Vala e parë e sundimit islam në vitin 632-634 siguroi për muslimanët arabë territoret më fort të helenizuar të Sirisë dhe Egjiptit së bashku me pjesën perëndimore të perandorisë persiane të Sasanidëve. Në fillim, sunduesit e rinj ishin të dyshimtë për sa i përket kulturës së antikitetit klasik, meqenëse feja dhe gjuha i ndanin muslimanët arabë nga popujt e mundur. Megjithatë, ata në fillim e mposhtën shqetësimin e tyre shumë shpejt dhe në vend të saj krijuar një pushtim dhe asimilim kulturor të njohurive të lashta. Të gjithë filozofët si Ibn Sina, al-Kindi, al-Farabi, dhe Ibn Rushdi e kanë interpretuar trashëgiminë islame të filozofisë klasike dhe janë përpjekur që ta asimilojnë atë në rrymën qendrore të Islamit (shihni Aristotelizmi në filozofinë islame; Neoplatonizmi në filozofinë islame; Platonizmi në filozofinë islame). Klasifikimi i shkencave, sipas përpjesëtimeve enciklopedike, është realizuar sipas pëlqimit të al-Havarizmit në librin e tij Mafatih al-‘Ulum, dhe nga një grup dijetarësh në shekullin e nëntë dhe të dhjetë të cilët e quajtën veten “Vëllezërit e Pastërtisë” (Ihvan al-Safa). Qëndrimi i këtyre filozofëve dhe i filozofëve të tjerë ishte pranimi dhe kopjimi i të kaluarës intelektuale, që ishte më mirë sesa adoptimi i të ashtuquajturës idetë “e huaja”. Shumë prej këtyre ideve ishin me të vërtetë të huaja, ndonëse ne nuk i shohim ato të përmenden në Kur’an dhe në veprat e hershme të hadithit, por tema themelore e tyre ishte fitimi dhe shpërndarja e diturisë, ilm-it. Fitimi i diturisë është i detyrueshëm sipas haditheve të Muhammedit, Profetit të Islamit, i cili thotë: “Kërkimi i diturisë (ilm) është i detyrueshëm për të gjithë muslimanët, si për meshkujt ashtu edhe për femrat.”

Ky qëndrim është treguar qartë në veprat e Ihvan al-Safa (shihni Ihvan al-Safa). Gjatë një debati të gjatë në lidhje me këto vepra, mes njerëzve dhe kafshëve në oborrin e mbretit të xhinn-ëve, u treguar shembuj nga historia ku kombet e pushtuara i morën, i përkthyen në gjuhën e tyre dhe njohurinë e popujve të mundur e bënë diturinë e tyre. Sulejmani (Solomoni) është përmendur si një shembull klasik:

Shkencat tona dhe shkencat e të gjithë popujve janë për njëri-tjetrin. Nëse kjo nuk është e vërtetë, atëherë nga e morën persianët astrologjinë, astronominë dhe observatorët? A nuk i morën ata nga indianët? Nëse nuk do të ekzistonte Profeti Sulejman (Solomoni) ku do t’i merrnin çifutët shkencat? Ai i mori ato nga mbretërit e të gjithë kombeve kur ai i pushtoi territoret e tyre dhe i ktheu ata në hebrenj...

(Resail Ihvan al-Safa, 2:288)

Kjo mungesë e paragjykimeve transcendente është paraqitur shumë herë ndryshe nga dijetarët perëndimorë, të cilët më shumë janë të interesuar që të gjejnë diçka të re në shkencat islame sesa të përpiqen që të kuptojnë përhapjen e grumbullimit të njohurive njerëzore nga njëri popull në tjetrin. Botëkuptimi orientalist i përmendur më lart shfaqet qartë kur dijetarë si Walzer dhe Rosenthal harxhojnë shumë mund duke gjetur të meta brenda sistemit filozofik islam, ndërkohë që aftësitë e tyre madhështore mund t’i përdornin për të zhvilluar një mirëkuptim më të mirë të shkrirjes dhe trashëgimisë kulturore e cila është lënë nga filozofët muslimanë. Në librin e rëndësishëm të Walzer, Greqishtja brenda arabishtes (Walzer 1962), tregohet mendimi se çdo gjë që kanë thënë filozofët arabë është “huazuar” nga grekët. Edhe nëse nuk jemi të aftë që ta gjejmë këtë burim, sipas Walzerit, duhet pranuar me siguri se burimi origjinal grek nuk ekziston më.

Kjo ndarje imagjinare në dy pjesë mes filozofisë dhe teologjisë, siç supozohet nga orientalistët, ka çuar në një gjymtim të ashpër të të kuptuarit të arritjeve të filozofëve muslimanë. Kjo sjellje i ka rrënjët e saj në reagimin e parë ndaj ndikimit të filozofisë greke në Krishterizëm. Studiuesit orientalistë pretendojnë se muslimanët ndihen njësoj si të krishterët e parë për sa i përket konfliktit mes filozofisë dhe teologjisë. Pa dyshim që ka pasur debate mes filozofëve dhe teologëve muslimanë, por në mjedisin arab dhe islam kjo sjellje ishte shumë më ndryshe nga ai i botës së krishterë; më herët, në bisedat e tyre filozofët mendonin se pretendimi i tyre ishte trashëgimia e tyre e ligjshme nga përmbledhja e diturive njerëzore.

Në përfundim, këto nocione për Orientit përfundimisht e “krijuan” Orientin. “Orienti” (Lindja), në të vërtetë, është Lindje vetëm nga një perspektivë europiane: ai është një term relativ, jo absolut. Më saktë, “Orienti” është çfarëdo që orientalistët thonë se është: ai është një varg idesh abstrakte bazuar më shumë në mendimet e krijuara në Perëndim sesa në të vërtetat orientale. Filozofia islame duhet të studiohet më shumë sesa vetëm si një reflektim i mendimit grek; ajo duhet të konsiderohet si një fushë e mendimit e cila ra në kontakt me një mori kulturash të ndryshme, dhe u zhvillua përtej këtyre kulturave dhe përtej vetë mendimit të shkencave islame në një formë të pavarur dhe origjinale të mendimit filozofik.

Marrë nga faqja: http://www.muslimphilosophy.com/ip/rep/H014.htm

Ky artikull është botuar në revistën “Dituria Islame”, nr. 249 (Prill 2011), Prishtinë.

Përktheu nga gjuha angleze: Ermal BEGA

Referencat dhe literatura shtesë

Corbin, H. (1993) Historia e filozofisë islame, përktheu L. Sherrard, Londër: Kegan Paul International (Një nga qasjet e vetme ndaj filozofisë islame e cila nuk është posaçërisht orientaliste).

* Ihvan al-Safa (1956) Resa’il Ihvan al-Safa (Vargjet e Vëllezërve të Pastërtisë), Kajro (Letrat e Vëllezërve të Pastërtisë, të cilat përmbajnë të dhëna në lidhje më pikëpamjet e tyre “humaniste”).

Xhelal al-Azm, S. (1982) “Orientalizmi dhe orientalizmi mbrapsht”, Hamsin 8:5-27 (Një përshkrim interesant se si disa shkrimtarë muslimanë i futen orientalizmit mbrapsht, duke argumentuar se vetëm muslimanët mund ta kuptojnë kulturën islame).

Leaman, O. (1996) “Orientalizmi dhe filozofia islame”, në botimin e S. H. Nasr dhe O. Leaman Historia e filozofisë islame, Londër: Routledge, 1143-8 (Një kritikë e qëndrimeve këmbëngulëse orientaliste ndaj studimit të filozofisë islame).

* Rosenthal, F. (1975) Trashëgimia klasike në Islam, Londër: Routledge & Kegan Paul (Një shpjegim i dobishëm i lidhjeve mes botës klasike dhe Islamit).

* Said, E. (1978) Orientalizmi, Londër: Routledge & Kegan Paul (Një vepër kryesore mbi subjektin e Orientalizmit nga autori i cili e nisi debatin).

* Walzer, R. (1962) Greqishtja brenda arabishtes, Oksford: Cassirer (Një vepër e shkëlqyer në lidhje me lidhjet mes kulturës greke dhe filozofisë islame).