ARTI DHE ARKITEKTURA ISLAME*
I. HYRJE
Arti dhe arkitektura e zonave të Lindjes së Mesme, Indisë Veriore dhe Spanjës, të cilat ranë nën ndikimin e Islamit në kohë të ndryshme që nga shekulli i VII i erës sonë.
II. ORIGJINA DHE KARAKTERISTIKAT
Dy tipare dominuese të artit dhe arkitekturës islame, rëndësia e zbukurimeve kaligrafike dhe forma e xhamisë, janë të lidhura ngushtë me fenë islame dhe janë zhvilluar në momentet e para të kësaj feje.
Profeti Muhamed ishte një tregtar i pasur i Mekës i cili përjetoi një seri shpalljesh të thella kur ishte rreth 40 vjeç, dhe filloi të predikonte një fe të re. Mësimet e tij, pra shpalljet, gjenden në Kur’an, një ndër librat më të mëdhenj të frymëzimit fetar. Trashëgimia e pasur e gjuhës dhe e poezisë, si edhe letërsia arabe, kontribuan në ndjenjën e respektit të thellë për Kur’anin.
Pozita qendrore që zuri Kur’ani në kulturën islame, dhe hijeshia e veçantë e shkrimit arab çoi në zhvillimin e stileve të kaligrafisë arabe dhe ornamenteve në të gjitha degët e artit islam.
Fjala e shkruar, veçanërisht në formën e mbishkrimeve kur’anore, u përdor edhe si dekoracion nëpër xhami dhe në objekte të tilla fetare si llambat e xhamisë.
Në vitin 622, ose viti i parë në kalendarin islam, Muhamedi shkoi në qytetin e Methribit (më vonë u quajt Medinë). Atje u formua një grup besimtarësh, të cilët adhuronin Zotin së bashku në shtëpinë e Muhamedit.
Mjedisi i thjeshtë ku anëtarët e komunitetit të ri mblidheshin për të bërë faljen e përbashkët, formoi xhaminë. Vendi në fillim ishte një oborr i rrethuar me kasolle (shtëpitë e grave të Muhamedit a.s.) gjatë një muri të zgjatur në një krah dhe me një portik në njërin cep, për njerëzit e varfër.
Duke qenë se gati të gjitha xhamitë në thelb përbëhen nga një oborr i mbyllur (sahu), i rrethuar nga arkade (rivaks) dhe me një ndërtesë në njërën qoshe për t’u falur, ato ripërtërijnë planin e shtëpisë së Muhamedit.
Ndjekësit e parë të Muhamedit, që ishin nga Gadishulli Arabik, kishin pak tradita artistike të trashëguara në krahasim me ato të perandorive që ata i pushtuan më pas. Ndërsa Islami përhapej, këto tradita lokale formuan bazën e stilit të tij artistik, i modifikuar sipas klimës lokale dhe materialeve të veçanta që ekzistonin. Ndërkohë që stilet artistike vendase u përvetësuan dhe u përshtatën, disa motive nga zona të veçanta u shndërruan së shpejti në universale në botën e pafund islame. Arti islam, pra, u zhvillua prej shumë burimeve. Stili romak, i krishterë i hershëm dhe ai bizantin u përvetësuan që në arkitekturën e hershme islame; ndikimi i artit sasanid, arti arkitekturor dhe dekorativ i Persisë paraislame në kohën e Sasanidëve - kishte një rëndësi të lartë. Stilet e Azisë Qendrore u sollën me anë të dyndjeve ushtarake turke dhe mongole; ndikimet kineze patën një efekt formues në pikturën, poçërinë dhe tekstilet islame.
III. SEKUENCAT HISTORIKE
Zhvillimi i artit islam që prej shekullit VII deri në shekullin XVIII mund të ndahet në tri periudha:
1. Periudha formuese përkoi rëndë në kohën e Halifatit të Umejadëve (661-750), nën të cilin territori islam u zgjerua nga Damasku (Siri), e deri në Spanjë.
2. Periudha e mesme kap kohën e Halifatit të Abasidëve (720-1258), të cilët e kishin qendrën në Bagdad, në Irak, deri në kohën e pushtimit mongol. Ky halifat, i famshëm për përkrahjen e dijes dhe kulturës, ishte më i shquari në historinë islame.
Në këtë periudhë të mesme ndikimet e formave të artit iranian u bënë të rëndësishme.
3. Periudha që nis me pushtimin mongol deri në shekullin XVIII, mund të quhet periudha e vonë e artit islam.
Brenda kësaj sekuence, stile artistike të dallueshme, që kishin lidhje me dinasti të ndryshme sunduesish, mund të dallohen në pjesë të ndryshme të botës islame. Përveç atyre stileve që ishin të lidhura me dinastitë Umejade dhe Abaside, stilet që përmenden në këtë artikull, përfshijnë edhe ato të turqve selxhukë, të cilët e sunduan Iranin nga mesi i shekullit të XI deri në vitin 1157; stili i al-Khanidsëve, një popull mongol që zotëruan Iranin Lindor nga 1256 deri më 1349; Timuridët, përkrahësit më të mëdhenj të kulturës iraniane, të cilët e sunduan Iranin Perëndimor nga 1378 deri më 1502; Safavidët, sunduesit e tërë Iranit nga 1502 deri më 1736.
Arti gjithashtu lulëzoi në kohën e turqve osmanë, sundues të Turqisë nga 1299 deri më 1922, të cilët e zgjeruan perandorinë e tyre në Egjipt dhe në Siri në shekullin XVI. Në Egjipt dhe Siri arte të dallueshme ishin po ashtu të lidhura me mbretërimin e Fatimidëve (909-1171) dhe atë të Memlukëve, të cilët vendosën kontrollin e tyre atje më 1250.
IV. ARKITEKTURA
Ritualet e pakta dhe të thjeshta të fesë islame i dhanë jetë një arkitekture unike fetare, duke përfshirë xhaminë (mesxhid), një vend për mbledhje të bashkësisë dhe për lutje, si dhe medresenë ose shkollën fetare. Ndër format e ndryshme karakteristike të rëndësishme të arkitekturës islame, janë pallatet, karavansarajet dhe qytetet, planifikimi i studiuar i të cilave tregon për rëndësinë e madhe të hyrjes së ujit dhe për sigurimin e mbrojtjes nga nxehtësia.
Një tipar tjetër i rëndësishëm i ndërtesave në botën islame është edhe mauzoleu, që shërben edhe si varr për një udhëheqës apo njeri të shenjtë, dhe si një simbol i fuqisë politike. Tërë këto ndërtesa, fetare dhe jofetare, kanë shumë elemente strukturore dhe tipare dekorative të përbashkëta.
A. Xhamitë
Kibla është drejtimi i muslimanëve gjatë faljes. Gjatë dy viteve të para të tij në Medinë, Profeti a.s. u fal duke u drejtuar nga Jerusalemi. Më pas iu shpall se kibla e vërtetë është Meka dhe që atëherë Meka është kibla që përcakton orientimin dhe organizimin hapësinor të të gjitha xhamive anembanë botës. Kibla dallohet nga një mihrab dekorativ, brenda në xhami.
A1. Mihrabi
Kur muslimanët pushtuan Sirinë në vitin 636, ata shtinë në dorë dhe shndërruan në xhami shumë prej kishave bazilike të ndërtuara nga të krishterët. Këto bazilika ishin të gjata, ndërtesa me harqe të trefishta, me kulme të larta dhe me një altar në pjesën lindore. Besimtarët (muslimanët) e rinj e ndërtuan mihrabin në murin jugor dhe bënë hyrje (dyer) të reja në murin verior. Kështu, bashkësia falej në drejtimin matanë rrugës së kishës.
A2. Oborri
Kur një bazilikë e tillë e shndërruar kombinohej me një oborr të rrethuar me arkade anash, atëherë ajo zotëronte tiparet themelore të shtëpisë së Profetit a.s. në Medinë. Xhamia Al-Aksa (para vitit 670) në Jerusalem, u përshtat në këtë mënyrë nga ish-Royal Stoa e Herodit. Më poshtë, u shtuan edhe më shumë hyrje në fund të oborrit - si në xhaminë e Kordovës (Spanjë) në shekujt VIII-X, dhe çdo ngjashmëri me kishat, në pikën fokusore në fundin e ngushtë, u zhduk. Këto shtesa erdhën për shkak të rritjes së popullsisë, por procesi i të shtuarit është analog me një tipar karakteristik të artit islam: përsëritja e pafund e modeleve.
A3. Minaret
Gjatë jetës së Profetit a.s. ezani (thirrja për lutje) në Medinë bëhej nga një tarracë, prej muezinit, e ngjashme me praktikën çifute të fryrjes së shofarit (bririt të dashit) ose përdorimit të një kambane të drunjtë për të thirrur besimtarët. Duket se tradita siriane e të treguarit të këndeve të një ndërtese me anë të katër kullave të ulëta, ishte origjina e minares - një kullë në qoshen e oborrit të xhamisë apo si në Samara, Irak, nga ku thirrej ezani dhe, pas vdekjes së Muhamedit a.s., Xhamia Umejade (Xhamia Emevite) ose Xhamia e Madhe, në Damask (705-715), që është ndërtuar përqark një kishe bazilike të mëparshme, është shembulli më i ruajtur i një xhamie të hershme me oborr dhe me minare.
Një kupolë, e ndërtuar më vonë, në faltore, ose në vendin e lutjes, tregon mihrabin kryesor ndër katër mihrabet në murin e drejtimit nga Kibla.
A4. Kupolat
Kupolat, një tipar i shquar i arkitekturës islame, u zhvilluan prej traditave të hershme arkitekturore sasanide dhe të krishtera. Xhamia më e hershme është ndërtesa e quajtur "Kubeja e Shkëmbit" (fundi i shekullit XII) në Jerusalem, një ndër strukturat fetare më madhështore në botë; aty është vendi ku, sipas traditës, Muhamedi u ngjit në qiell. Kjo xhami ka një kupolë të vendosur mbi një rrotull (çikrik) të lartë dhe një plan të centralizuar e unazor me dy shëtitore ose korridore; disajni rrjedh nga arkitektura romake, si konkurrencë ndaj kishës së Varrit të Shenjtë që gjendet në Jerusalem. Si rrjedhim, kubeja e gurtë nuk i ngjan planit bazë të xhamisë. Vetë kubeja është e praruar dhe pjesa tjetër e ndërtesës është e mbuluar brenda dhe jashtë me mozaikë të shumëngjyrshëm të bërë me pllaka.
Ndikimet prej turqve u ndienë gjithnjë e më shumë teksa Islami përhapej dhe ecte përpara. Kështu mauzoleu i ndërtuar në fillim të shekullit X për sunduesin e Buharasë, në Azinë Qendrore (ku lindi dinastia e Selxhukëve), kishte një domethënie të madhe arkitekturore. Kjo ndërtesë e ndërtuar me tulla, kishte një kupolë të mbështetur në harqe të vogla që bashkonin këndet e drejta në vend të trekëndëshave të lugët, ose elemente trekëndore rrethore të kupolave siç përdoreshin në botën bizantine. Këto harqe buronin nga Irani sasanid; ato ndërtohen më lehtë, gjë që çoi në përhapjen e ndërtimit të xhamive me kupola, mauzoleve dhe llojeve të tjera të ndërtesave anekënd botës islame.
Në kohën e osmanëve, xhamitë u ndërtuan duke reflektuar trashëgiminë bizantine të Turqisë. Kështu, xhamia Selimije (1569-1574) e ndërtuar nga arkitekti i madh turk Sinani në Edrene (Turqi), ka një kupolë kolosale së cilës i paraprin një oborr i rrethuar nga një seri arkadesh (portikësh) me kupola të vogla dhe gjysmëkupola. Ky rregullim i ngjan asaj të kishës së Aja Sofisë për gjerësinë e saj. Xhamia Selimije ka shumë dritare, për të siguruar më shumë dritë. Kjo formë, të cilën Sinani e përdor edhe në xhaminë Sulejmanije, ndikoi në dizajnin e xhamive kudo në Turqi, Siri, Egjipt, Arabi dhe në Afrikën Veriore.
A5. Ejvan
Në xhamitë abaside të Irakut, një ejvan, një holl ose rrugë kalimi dykatëshe, e hapur ose e mbuluar, u fut në secilin krah të portikëve që rrethonin oborrin e xhamisë. Ejvani i ka rrënjët në arkitekturën e Iranit sasanid.
A6. Harku i mprehtë
Edhe pse në arkitekturën islame harku në formë patkoi ishte më tipik, sidomos në shembujt e mëhershëm, gjithashtu ishte i njohur edhe harku i mprehtë. Mundësisht me origjinë siriane, përshtatur me Umejadët, ishte karakteristikë edhe e xhamive abaside dhe nga Iraku u çua edhe në Egjipt në shekujt IX e X. Harqet e mprehta shfaqen më vonë edhe në xhamitë e Egjiptit, të ndërtuara nga memlukët nga shekulli XIII. Teoria se aty duket ndikimi i motiveve arkitekturore gotike europiane, të trashëguara nga Kryqtarët, është temë e hapur për debat.
A7. Mimberi dhe meksura
Përdorimi i parë i një mimberi, ishte në xhaminë e Medinës; në fillim u përdor si ulëse, dhe shpejt u shndërrua në një vend të vërtetë për predikim. Një tjetër detaj strukturor tipik për disa xhami dhe jo për të gjitha, ishte edhe meksura, një perde ose vend i mbyllur përqark mihrabit për të mbrojtur prijësit e bashkësisë gjatë riteve; kjo strukturë u përdor pasi u vranë tre halifët e parë.
B. Medresetë
Nën sundimin e abasidëve, në periudhën e mesme të artit islam, në Iranin Lindor u shfaq një lloj i ri ndërtesash, medresetë ose seminaret fetare. Forma e saj, e bazuar në arkitekturën sasanide, u zëvendësua nga një lloj i ri xhamie, i cili u përhap me shpejtësi në shumë vende. Medresetë dhe medresetë-xhami kanë ejvane në katër krahë (me një më të madh përballë drejtimit të kibles), të lidhur me arkade dykatëshe. Në medrese këto arkade çonin te fjetoret; në xhami ato janë veçse kamare. Në disa medrese të ndërtuara më vonë, oborri mbulohet nga një kupolë. Xhamia e së Premtes e shekullit XI (term i përgjithshëm për një xhami që mban numër të madh besimtarësh) në Isfahan, (Iran), është një shembull i shkëlqyer i një medreseje-xhami. Në këtë xhami, si dhe në varret e kësaj kohe, mori hov motivi mukarna, me dekorime në formën e zbukurimeve stalaktike që vareshin në tavane të mbuluara me qemer; një stil dekoracioni tipik islam, ajo përbëhet nga një hoje me kamare me projeksione të vogla, të vendosura në një dhomë të mbuluar me qemere ose kupolë. Shembuj të mëvonshëm të medreseve-xhami, të dyja në Esfahan dhe të shekullit XVII, janë Mesxhidi i Shahut, me kupolën e tij të lartë, të mprehtë dhe me pllaka pas ejvanit kryesor dhe me sipërfaqet e tij të brendshme dhe me stalaktite të mbuluara me mozaik; dhe Mesxhidi i Shejh Lutfullahit, me një kupolë të veshur me mozaikë të shumtë.
C. Arkitektura shekullore
Në kohën e umejadëve dhe abasidëve, princët e familjeve të halifëve ndërtuan një numër pallatesh të pabanuara në Siri dhe Irak. Disa prej tyre rrethoheshin nga parqe për gjueti, si ato të mbretërve të fundit sasanidë, ose banjo të mbyllura me kube, që rridhnin nga arkitektura e vonë romake. Kështu, këto pallate demonstrojnë sintezën e trashëgimisë artistike perëndimore dhe lindore, që karakterizuan artin e hershëm islam dhe gjithashtu demonstron lirinë e saj relative përpara se të dilnin dënimet kundër tyre në shekullin IX, jo në Kur’an por në Hadith. Pallatet Umejade ishin të dekoruara me mozaikë, piktura murale dhe punime me stuko që paraqisnin oborrtarë, kafshë, dhe madje halifin vetë; pjesa më e madhe e këtij dekoracioni rridhte nga tradita sasanide. Në periudhën e mesme, bota islame i dha jetë qytetërimit urban më madhështor të shfaqur deri më sot. Me ardhjen e mongolëve, shumë prej këtyre qyteteve u shkatërruan ose u katandisën në fshatra, ndërsa sistemi ujor prej nga varej ekzistenca e tyre u shkatërrua.
Nën sundimin e abasidëve, u themelua një qytet i tërë administrativ, Samara - por që nuk u përfundua kurrë - në shkretëtirën afër Bagdadit. Në brendësi të Samarës gjendej një ndërtesë tepër e madhe e murtë, që mbulonte 175 hektarë (432 akre), me plot kopshte, duke qenë një qytet më vete. Kishte zyra, një xhami, banjo dhe lagje banimi. Disa prej ndërtesave rezidenciale kishin dekorime me figura të pikturuara, por punimi më i bukur dekorativ ishte nga stukoja e gdhendur sipas modeleve gjeometrike bazuar në motive turke (të Azisë Qendrore). Qytete të planifikuara si Samara dhe El-Fustat (afër Kajros, zbuluar me anë të gërmimeve) dallohen për ujësjellësit dhe kanalizimet e tyre të projektuara me shumë efikasitet; të gjitha shtëpitë kishin banjo dhe nevojtore. Një tjetër projekt ndërtimi në kohën e abasidëve ishte ndërtimi i Qytetit të Rrumbullakët (762), rrënojat e të cilit gjenden nën Bagdadin modern. Qyteti i Rrumbullakët, që njihej edhe më parë prej përshkrimeve, kishte një rreth koncentrik, me rezidencën e halifit, xhamitë dhe oborrin mbretëror në qendër. Ky plan e ka rrënjën në Iranin sasanid. Komplekset e pallateve, të ngjashme me atë të Samarës, u ndërtuan më vonë në Kajro; në Medine el-Zahra, Spanjë; në Afrikën Veriore dhe në Stamboll, ku më 1454 turqit osmanë filluan ndërtimin e Topkapı Sarajit, tani Muzeu i Pallatit Topkapı (Topkapı Palace Museum). Tradita u vazhdua edhe në shekullin XVI me pallatin Alhambra që i përkiste mbretërve Maurë në Granadë (Spanjë). Për t’u theksuar është Kopshti i Luanëve, me një shatërvan të rrethuar nga luanë të gurtë, që nxirrnin ujë nga goja. Këta luanë të Alhambrës kanë duplikatet e tyre në enët e bronzta dhe të dheut në formë kafshësh; edhe pse figurative, funksioni i tyre i vendos ato në kategorinë e artit dekorativ.
Në Iran, ndërtuesit e fundit më të shquar ishin safanidët, kontributi i të cilëve në arkitekturën jofetare përfshin ura, fusha poloje (lojë "futbolli" mbi kuaj), dhe pallate të ndërtuara me kabina të gurta, nga të cilat mund të shijoheshin shatërvanet e kudogjendur ose mund të shikoheshin ndeshjet e polos. Një galeri arti e sheh Abasit I, i njohur për koleksionin e tij të porcelaneve kineze, ishte gjithashtu pjesë e pallatit.
Karvansarajet (në turqisht han) ishin kontribut i veçantë i selxhukëve. Këto vendpushime për udhëtarët, të ndërtuara përgjatë rrugëve të karvaneve, kishin një holl të ngushtë dhe një oborr për kafshët. Tipe të tjera të ndërtesave të rëndësishme në historinë e arkitekturës islame, ishin banjot publike, pazaret, kopshtet, serat, dhe ribat ose garnizonet kufitare, shembuj ekzistues të të cilëve gjenden sot vetëm në Tunizi.
D. Varret dhe mauzoletë
Edhe pse kufizimet islame e ndalonin ndërtimin e varreve të ndërlikuara dhe mauzoleve të ngritura si simbole të pushtetit të prijësve të vdekur, këto u shndërruan në strukturat më të rëndësishme në Islam, pas xhamive dhe pallateve. Këtu përfshihen nekropolet e varreve me kupola të ndërtuara jashtë Kajros prej sunduesve memlukë të Egjiptit në shekullin XV. Nekropoli i shekujt XV-XVI, i quajtur Sah-i-Zinde, i ndërtuar nga timuridët në Samarkand (tani Uzbekistan), përbëhet nga një grup madhështor ndërtesash ndërtuar me tulla shumë elegante dhe me kupola të larta me mozaikë. Në Iran, nën sundimin e pushtuesve mongolë, u përhap një lloj i veçantë varri. Shembull është mauzoleu i madh i shekullit XIV në Sulltanije, i cili ka një kupolë me ndërtim të dyfishtë, duke pasur më shumë lartësi pa shtuar peshë, mbi një bazë tetëkëndëshe (me nga një kullë në secilin kënd). Shembulli më i përkryer i kësaj forme është paraardhësi i një prej mauzoleve më të famshme prej tërë mauzoleve islame, Taxh Mahalli, në Agra, (Indi), ndërtuar në mes të shekullit XVII nga dy arkitektë iranianë.
Dekorimet arkitekturore
Stuko, modeli strukturor i tullave, dhe tjegullat janë përdorur për të dekoruar ndërtesat islame; këtij repertori selxhukët i shtuan vënien e xhamave, tullave dhe tjegullave - të fundit shpesh të ngjyrosura me lustër si qeramikat e tyre (shih Qeramikat më poshtë). Qyteti i Kashanit, Iran, është i specializuar në prodhimin e këtyre materialeve. Fasada karakteristike të tëra, të kompozuara nga grupe kolonash të mbishkrimeve kur’anore, ishin modeluar në lustrën e materialeve tokësore. Panelet e mureve dekoruese janë bërë nga një mozaik tullash në hije, si yjet, të bashkuara së bashku për të formuar modele të vijëzuara. Arkitektura timuride e mihrabeve është e mbuluar me mozaikë tjegullash brilante, në të cilat ngjyrat individuale janë ndezur të veçuara për të arritur intensitetin e tyre të plotë. Në shekullin XV, qeramikat nga Irani të cilat ishin edhe qendra të rëndësishme për bërjen e tjegullave, themeluan dyqane prodhuese për prodhimin e tjegullave në Turqi. Me përhapjen e këtyre dyqaneve punuese në Yznik, turqit patën resurset e tyre madhështore të tjegullave. Në Iranin Safavid, shumica e ndërtesave publike të reja ishin vendosur në dekorime tjegullash të shkëlqyeshme, dhe disa prej ndërtesave të vjetra u ridekoruan në të njëjtën mënyrë. Ngjyrat tani përfshinin arin dhe jeshilen; ngjyra të ndryshme janë aplikuar dhe ndezur së bashku në vend që t’i ndanin si më parë. Efekti ishte ndryshe, dhe ngjyrat individuale ishin më pak brilante.
Drugdhendja dhe dritaret me rrjeta, rastësisht të përdorura në lidhje me inkustrim të bardhë si fildishi, ishin forma të tjera të arkitekturës dekoruese të Islamit. Ato janë përdorur në maksurat, mimberet, dritaret, perdet, dyert, dhe elementet strukturore të ndryshme. Relievet e gurit dhe zbukurimit me mermer janë themeluar në ndërtimet në Spanjë, Turqi dhe Egjipt (prej epokës së Memlukëve).
V. ARTI DEKORATIV
Gjykimi islam mbi subjektet në fushën e artit, që kufizohet në Hadith, ishte i ngjashëm me ato të ikonoklastit, lëvizja që mori hov në periudhën e Perandorisë Bizantine.
Ideja që qëndronte pas dënimit të bërjes së imazheve të profetëve dhe shenjtorëve, si dhe adhurimit të këtyre imazheve dhe varreve, ishte se praktika të tilla materializonin adhurim, i cili i përket vetëm Zotit. Po kështu, dënohej edhe krijimi i imazheve për shkak se vetëm Zoti mund t’i japë jetë krijimit. Këto ndalesa zbatoheshin gjithmonë në kontekste fetare - në xhami, në tapetet e xhamisë, në dekorimin e Kur’anit dhe në dekorimin e kapakëve të Kur’anit - por jo rregullisht në artet dekorative shekullare, në varësi të ortodoksisë nën sundimin e një udhëheqësi të caktuar. Në pallatin në shkretëtirë, të shekullit VIII në Mshata, Siri, me relieve të pasura të gdhendura në gur në muret e veta, ekziston një dallim i mprehtë mes dekorimit të ndërtesave (objekteve) fetare dhe atyre jofetare (shekullare).
Relievet në atë pjesë të kompleksit që përfshin xhaminë, janë tërësisht abstrakte; ato në zona të tjera, në kontrast, paraqesin pamje të kafshëve reale dhe përrallore. Efekti i këtyre ndalesave, edhe kur paraqiteshin pamje të kafshëve ose qenieve njerëzore, ishte se këto figura pikturoheshin për qëllime dekorative; ndryshe nga artistët europianë, artistët muslimanë nuk zhvilluan një kuptim (domethënie) të anatomisë së muskulaturës dhe perspektivës.
Në anën tjetër, larg cungimit të krijimtarisë artistike dhe lirisë së shprehjes, këto kufizime inkurajuan zhvillimin e modeleve dekorative komplekse të bazuara në format gjeometrike, në shkrimin arab dhe në format e gjetheve (që më vonë u stilizuan në arabeska). Ky repertor dhe kjo shprehje dekorative ishte unike për artin islam.
Ndalimi tjetër kryesor në Hadith i cili ndikoi thellësisht në zhvillimin e arteve dekorative në botën islame ishte një dënim i materialeve luksoze dhe të çmueshme. Në këtë mënyrë, përdorimi i arit, argjendit, apo i gurëve të çmuar mund të paraqesë në plan të parë artin dekorativ të kulturave të tjera, ndërkohë që arti islam zbatimin apo thënë më mirë aplikimin e ka të fokusuar në qeramikë, enët e zbukuruara me bronz, fildisht, dhe punimin në gdhendjen e drurit. Një arsye tjetër për vëmendjen e kushtuar materialeve pa pretendime dhe themeleve të objekteve funksionale ishte një ngritje e madhe e qytetëruar e klasës së mesme e cila po zhvillonte njohuritë e saj por që kishte nevojë për praktikë.
A. Arti i qeramikës
Një nga aspektet më mjeshtërore tek tradita artistike islame është të bazuarit ose thënë më mirë të mbështeturit tek arti i qeramikës, në të cilën ishte shpenzuar deri në një farë shkalle për rinovimin dhe krijimtarinë e cila krahasohej me atë që ishte rezervuar si arti më i mirë në kulturat e tjera. Qeramika ishte me sa duket shumë më e preferuar dhe e mbledhur nga klasa e mesme e cila gëzonte një gjendje të mirë, krahasuar kjo me klasën e mesme holandeze e cila me etje dhe lakmi i mblidhte portretet dhe pikturat me tematikë jetësore të shekullit XVII. Periudha e parë e rinovimit apo përtëritjes në artin e qeramikës islame mund të karakterizohet nga materiale të gjetura nga një seri gërmimesh në Samara. Porcelani i importuar kinez në zonat e Bagdadit nxiti interesin e specialistëve abasidë të qeramikës, por një teknikë kaq perfekte për punën nuk mund të zhvillohej kaq shumë nga argjila ose deltina e vendit. Ngjyra jeshile dhe e verdhë në artin e qeramikës tang ishte në mënyrë të sukseshme e imituar, por që të kryenin punimet e porcelanit të cilat do të kishin efekt, mjeshtrat abasidë zhvilluan punimin e kallajit me xham, i cila i dha artit të qeramikës një pamje tjetër. Disa nga këto punime të kallajit me xham dhe qeramikë ishin si të thuash të mbyllura me dekorime ose zbukurime (me rrathë të thjeshta ose me një fjalë të gdhendur) në ngjyrë blu; ky lloj artikulli ose malli mendohet të jetë inspirimi i parë për porcelanin bardhë e blu të Kinës (i cili u imitua nga mjeshtrat e mëvonshëm muslimanë). Teknika e re e lyerjes me lustër u shpik dhe u zhvillua në Samara. Kjo përfshin edhe të lyerit me solucion metalik në vazot të cilat gati ishin pjekur. Pastaj atyre u bëhej një ripjekje me zjarr të lehtë, nga dilte një model i shndritshëm metalik me ngjyrë gri, jeshile apo të kuqe, e cila nga sa thuhet e transformonte vazon në një vazo (të ndaluar) prej ari. Kjo teknikë është transmetuar në të gjitha pjesët e qytetëruara të Europës, të Afrikës së Veriut dhe në Azi.
Më vonë nga shekulli VIII deri në shekullin XI, të tjerë artikuj poçerie vlejnë për t’u përmendur, në këtë rast vlen të përmendet dekorimi rrëshqitës i cili është prodhuar në Nishabur dhe Samarkand, në veriperëndim të Iranit. Dekorimi rrëshqitës është një vendosje e hollë e lëngut të deltinës e cila shpërndahet mbi vazo dhe bën një sfond për dekorim të pikturuar; kjo teknikë ka një histori të gjatë. Disa nga këto vazo, të ndikuara nga trashëgimia sasanide, ishin të zbukuruara me figurat e kalorësve dhe fushave të mbushura me njerëz si dhe stolitë me bukurshkrime. Tek të tjerët dekorimi ose thënë më mirë zbukurimi ishin kufizuar te madhështia e shkrimit kufik me motive të vogla dekorative. Artikuj të tjerë me rëndësi nga Irani të kësaj periudhe janë tipi gabri - në të cilin sfondi ose zbukurimi është i gdhendur dhe i cili krijon një efekt të ulët relievi - dhe i lidhur me tipin mbishkrues, që të dyja imitojnë teknika të njohura në punimet me metal. Ngjashëm me qeramikën me lustër, ky artikull mund të kuptohet si një zëvendësues i pranueshëm për një material më të kushtueshëm.
Nën sundimin e Fatimidëve të Egjiptit, një pjesë e madhe dhe me rëndësi e qeramikës së lustruar dhe të disa artikujve të tjerë ishin prodhuar në El-Fustat. Në Iranin Selxhuk, enët e thara në zjarr me muret që përshkohen nga mbulesa xhami ishin bërë një imitim i hollë i porcelanit kinez, dhe një tjetër porcelan i ngjashëm me artikujt që ishin zbukuruar me aplikimin e zbukurimeve të nivelit të lartë. Tipe të tjera të qeramikës së lyer (ose të pikturuar), përfshirë këtu edhe të famshmet qeramika të lyera me një lustër të veçantë ishin edhe tjegullat e Rajit dhe Kashanit, të cilat ishin prodhuar në Iran. Disa nga këto vazo, dhe min’ai special, ose shtatë ngjyrësh, enët e baltës me smalt apo me llak, shfaqin të ilustruar poemat dhe skenat heroike të ngjashme me pikturat në miniaturë të Persisë. Vazot ishin nganjëherë të modeluara në formën magjepsëse të disa kafshëve; për shembull mund të ishte e modës si koka e një gjeli. Për raste të veçanta frone dhe kutia të vogla gjithashtu ishin të prodhuara prej qeramikës.
Në Irak, përpara pushtimit mongol, Raka ishte qendra e prodhimit të poçeve të bukura të pikturave me lustrim. Qeramikë mjaft cilësore prodhohej ne Yznik dhe Kytahja, në Turqinë Otomane, qysh në shekullin XVIII. Në përgjithësi shihej ndikimi i porcelanit të bardhë dhe blu kinez, por poçet pikturoheshin me modele tipike turke me lule në ngjyrë bruzi (gur i çmuar), jeshile, të purpurt, kafe dhe të zezë. Poçarët safavidë të Iranit, gjithashtu të ndikuar nga porcelani kinez, prodhuan qeramika shumë të bukura, të bardha dhe blu, të cilat u eksportuan në Perëndim. Edhe këtu, prodhimi i porcelanit shumëngjyrësh dhe me shkëlqim vazhdoi edhe në shekullin XVIII.
B. Qelqi
Artistët muslimanë punuan edhe xhamin, së pari me teknikat e përdorura në Bizant dhe në Iranin Sasanid dhe më pas në mënyra të reja. Xhamat e prera, xhamat e pikturuara dhe xhamat e dekoruara të kohës së Fatimidëve ishin të një cilësie jashtëzakonisht të lartë. Në këtë periudhë u prodhuan një numër qypash të skalitura kristali të krahasueshme në cilësi me xhamin e prerë. Xhami i famshëm sirian i shekullit XII, me të cilin më së shumti janë punuar kupa dhe llamba, edhe sot është i pakalueshëm për nga bukuria; dekorimi në formën e motiveve dhe vijave me mbishkrime është i ngjashëm me atë të bronzit në kohën tonë. Sirianët e ruajtën mjeshtërinë e tyre në përpunimin e xhamit në periudhën e vonë dhe shquhen veçanërisht për llambat konike dhe me shkëlqim të xhamive.
C. Gdhendja në dru dhe në fildish
Përveç përdorimit të tij si dekorim arkitekturor për xhami, punimi në dru zbukurues përdorej edhe në kontekst sekular. Shembuj të shkëlqyer, ndër të cilat mbijetojnë ende panelet figurative të punuara me azhur që paraqesin pamje ceremoniale, dekoronin pallatet Fatimide. Disa prej këtyre punimeve i bëjnë jehonë stilit të traditës artistike kopte (të krishterëve egjiptianë). Muret dhe mobiljet gjithashtu ishin të dekoruara me punime në gdhendje.
Kutitë e gdhendura në fildish dhe dhëmbët e gdhendur të elefantit ishin të favorizuara në oborrin Fatimid dhe tradita vazhdoi në Sicili gjatë sundimit arab. Ky stil delikat i të gdhendurit paraqet oborrtarë, kafshë dhe gjethe.
D. Punimi në bronz
Për shkak të kufizimit ndaj metaleve të çmuara, bronzi ishte një material i preferuar. Disa prej veprave më të shkëlqyera të punimeve islame në bronz kanë mbijetuar si pjesë të thesareve të kishave europiane. Së pari u përshtatën format sasanide për punimin e objekteve në bronz, por periudha Fatimide prodhoi disa prej qypave në formë kafshësh më të arrira ndonjëherë, e gjithashtu edhe qirimbajtëse (shandanë) dhe pjata. Në Iranin Lindor u prodhuan punime në bronz shumë të çmueshme, të gdhendura dhe të zbukuruara në bakër dhe në argjend, por bronzet më të shkëlqyera islame u prodhuan prej artizanëve të Mosulit (Irak) gjatë 50 viteve, përpara pushtimit mongol. Shtambat e ujit, legenët dhe qirimbajtëset ishin zbukuruar me argjend dhe ar dhe me shirita dekorativë që paraqitnin modele abstrakte, figura dhe mbishkrime të mjeshtërisë më të arrirë. Bronzet e shkëlqyera të Mosulit të shekullit XIV anonin edhe më shumë nga të qenit thjesht dekorative; megjithatë punishtet siriane vazhduan të prodhonin dizajne figurative.
E. Dorëshkrimet
Shkrimi kufik, shkrim arab këndor i zhvilluar, që i shkonte për shtat gdhendjes në gur, shfaqet që në dorëshkrimet më të hershme të Kur’anit. Në to, shenjat diakritike mbi shkronja disa herë janë në ngjyrë të kuqe, dhe dekorimet e arta midis sureve (kapitujve të Kur’anit) kontrastohen hijshëm me shkrim në ngjyrë të zezë. Në periudhën Selxhuke, mori hov një shkrim kursiv më i rrjedhshëm i quajtur naskhi. Të dy stilet shpesh përdoreshin për të krijuar kontrast visual në arkitekturë dhe në kontekstet dekorative.
F. Lëkurtaria
Libërlidhja në lëkurë me modele gjeometrike ishte një tjetër aspekt i rëndësishëm i arteve dekorative islame. Shembujt më të hershëm ishin bërë me dorë dhe binin në sy, lidhjet e mëvonshme ishin të stampuara dhe të lëmueshme dhe, në shekullin XVI, u bënë edhe me llak. Punimi në lëkurë (lëkurtaria) i përdorur për pajimet (takëmet) e kuajve dhe për sportin e gjuetisë me fajkonj ishte e një mjeshtërie të pakaluar deri më sot.
G. Piktura
Njësoj si format e tjera të artit islam, piktura shërbente për qëllime të përcaktuara. Koncepti perëndimor për artin, thelbësore për traditën e pikturimit në kavaletë, nuk ekzistonte, dhe arti islam ishte art i ilustrimit të librit. Pikturat më të hershme islame që kanë mbijetuar janë miniatura që ilustrojnë dorëshkrime të teksteve shkencore në gjuhën greke të përkthyera në arabisht (mjeti nëpërmjet të cilit dija e botës klasike u transmetua në Perëndim), sikurse fabulat e Bidpait (viti 300 p.e.s.) dhe “Mekamet” e Al- Haririt (1054-1122), që rrëfejnë mbi aventurat e një shtegtari. Stilistikisht, të gjitha këto piktura rridhnin nga shkolla e ilustrimit të dorëshkrimeve në Bagdad. Ilustrimet shkencore janë vizatime në vija të bazuara në modele klasike, dhe pikturat plot ngjyra sekulare pasqyrojnë një naivitet të këndshëm (të hijshëm), në vetëm dy ose tre figura monumentale të paraqitura dhe të dhëna në tablo si elemente dekorative.
Piktura persiane në miniaturë e stilit mongol, ose Al-Khanid, lulëzoi në Tabrizin e shekullit XIV, në Iran. Ndikimi kinez në detajet e tablove, shprehja e emocionit dhe një kompleksitet kompozimi karakterizonin shkollën e re. Shumë poema epike perse janë ilustruar në këtë stil, ku shembulli më i shkëlqyer (madhështor) është Shahnameja, një dorëshkrim i shekullit XIV i epikës madhështore kombëtare të shkruar nga Firdeusi. Piktura në miniaturë vazhdoi të zhvillohet në shekullin XV në Herat (Afganistanin e sotëm) nën përkrahjen timuride. Bihzadi, një ndër miniaturistët më të shquar timuridë, ishte një mjeshtër i vërtetë; shumë prej skenave të tij dramatike nuk kanë kufij formalë, dhe figurat e tij zotërojnë një realizëm psikologjik të rrallë në këtë traditë.
Sunduesit osmanë gjithashtu u kujdesën për artin e librit; një shkollë turke e pikturimit në miniaturë, e cila e kishte zanafillën në Tabriz që në shekullin XIV, dhe që pasqyronte jetën e oborrit dhe atë ushtarake në një mënyrë të dallueshme dekorative. Artistët safavidë realizuan klasikë të mrekullueshëm të ilustruar sipas artit të tyre personal dhe, në kundërpërgjigje ndaj ndikimit europian, e zgjeruan kufirin e tyre duke përfshirë vizatimin e figurave dhe të portreteve.
Një stil më vete i pikturimit në miniaturë mori hov në Indinë muslimane që nga shekulli XVI deri në shekullin XIX; ai ishte shumë i ndikuar prej artit indian indigjen dhe shpesh paraqiste sundues të caktuar dhe ngjarje ceremoniale.
H. Tekstilet
Tekstilet vlerësoheshin shumë si objekte luksi, dhe më të bukurit punoheshin në punishte të quajtura tirazh, të cilat kontrolloheshin nga halifi. Sistemi i tirazhit, i cili ishte në një hap me ato të perandorisë bizantine, kopte dhe sasanide, mori fund me pushtimin mongol. Një dhuratë nga një tirazh i tillë (shpesh ishte një veshje nderi e mbishkruar), konsiderohej si prona më e çmueshme. Tirazh - kjo fjalë përdorej edhe për tekstilin - që shpesh kishte të mbishkruar edhe emrin e punishtes, datën dhe emrin e sunduesit.
Në Egjipt, shumë tirazhe ishin prej perit të lirit, dhe, nën sundimin e Fatimidëve, shirita të sixhadeve prej mëndafshi të bukur përmbanin fije të arta që ishin thurur brenda tyre. Tekstile të mëndafshta prodhoheshin në pjesën më të madhe të botës islame, disa prej tyre në tirazhe zyrtare. Ndër më të bukurit janë ato të mëndafshta të shekullit IX dhe X të krahinës së Buharasë, dhe ato të shekullit X-XI të Iranit, Bagdadit, Egjiptit dhe Spanjës. Me gjithë bllokadën detare bizantine, mëndafshe të tilla çanë rrugën për në Europë me dërgesa të sunduesve muslimanë. Këto mëndafshe më pas ushtruan një ndikim të madh në Islamin e mëvonshëm tek endësit dhe qëndistarët bizantinë, sicilianë dhe italianë. Madje, edhe disa fjalë europiane për tekstilet, si damask (nga Damasku) burojnë nga bota islame. Manteli i kurorëzimit i perandorëve të shenjtëruar në Romë ishin qëndisur nga artistët muslimanë në Sicili, dhe mëndafshi sicilian vazhdoi të ushtrojë ndikim deri në shekullin XIV, pas ngritjes (themelimit) së punishteve europiane të mëndafshit.
Ndikimi i mëndafshit kinez në endjen (thurjen) islame që pasoi me pushtimin mongol shihet në të parin mëndafsh islam të qëndisur me fije ari dhe në detajet specifike dekorative. Turqit osmanë prodhonin lloje të rinj modelesh të mëndafshit në shkallë të gjerë duke paraqitur tipare të karafilave, tulipanëve, të palmave dhe motivin kinez me shirita tymi. Modelet e mëndafshit të kadifes dhe të qëndisurit me fije ari të Safavidëve janë ndër tekstilet më të bukura të qepura ndonjëherë.
I. Qilimat (sixhadet) dhe tapetet
Tapetet më të hershme islame që kanë mbijetuar e që gjenden edhe sot, u prodhuan në Konja, Turqi, në shekullin XIV. Këto tapete me ngjyrë blu, jeshile dhe të kuqe kanë një model të përgjithshëm të bazuar në forma natyrale; ndërsa anët kanë një rrip të mbishkruar. Modele të tjera tapetesh gjeometrikisht të dallueshëm u prodhuan gjatë sundimit të Memlukëve; ato ishin në ngjyrë të çelur blu, të kuqe dhe të verdhë. Disa lloje tapetesh turke dhe egjiptiane të shekullit XVI gjenden edhe sot; këta që njihen me emrin Ushak, Holbein, dhe Kairene, janë të pikturuara me vizatime bashkëkohore europiane. Tapeti me thurje arriti majat nën sundimin e Safavidëve të Iranit, repertori dizanjues i të cilëve përfshinte skena gjuetie dhe motive të gjelbra. Një shembull me dizajne lulesh, i firmosur dhe që daton që prej 1539-1540, rreth 12 metra i gjatë, është qepur për xhaminë Ardabil dhe tani gjendet në Muzeun Viktoria dhe Albert (Victoria and Albert Museum), në Londër. Tapetet e mëndafshta Safavide, në tone pasteli me pjesë në ar dhe në argjend, qepeshin veçanërisht për tregun europian; megjithëse shumë të bukura, ato shënojnë fundin e traditës së kulluar islame në endjen e tapeteve.
Përktheu nga gjuha angleze:
Ermal BEGA
No comments:
Post a Comment